Poezja Sylvii Plath: autobiografizm czy autokreacja?

 

-->

Sylvia Plath zaliczana jest, obok m. in. Roberta Lowella, Theodore'a Rothke, Stanleya Kunitza i Anne Sexton, do nurtu wyznania obecnego w poezji amerykańskiej. Twórczość taką charakteryzuje przede wszystkim odejście od postawy bezosobowego poety, zacieranie się różnicy między samym poetą a bohaterem (podmiotem lirycznym), który przez to nabiera cech autobiograficznych (1). Niewątpliwie cała poezja Plath opiera się na  doświadczeniu autorki, odnajdujemy w niej fakty z życia: śmierć ojca, próby samobójcze czy macierzyństwo.  Znajomość ich czasami jest warunkiem koniecznym do zrozumienia i interpretacji utworów. Jerzy Kamionowski pisze, iż choć w przypadku Sylvii Plath trudne jest oddzielenie „ja" mówiącego w wierszach od ich autorki, to jednak czytelnik nie powinien stawiać znaku równości między przeżyciami wypowiedzianymi w tekście,

a tymi w rzeczywistości doświadczanymi przez poetkę. Badacz dodaje, że należy pamiętać o nieidentyczności twórcy i podmiotu lirycznego, który z założenia jest przecież bytem fikcyjnym. Według Kamionowskiego nurt wyznania jest przykładem liryki osobistej zainteresowanej przekroczeniem własnych granic poprzez świadome eksploatowanie napięcia między prawdą, doświadczenia a autokreacją (2). Gdzie znajduje się ta granica, poza którą Plath przechodzi od autorefleksji do wyswobodzenia się z determinizmów, które w skali społecznej ograniczają jednostkę?

Autobiografizm

W wierszach Sylvia Plath częstuje nas czymś w rodzaju odpadków swojego obłędu — pisze  Janet Malcolm w książce Milcząca kobieta3. Czytelnicy mogą być świadkami i uczestnikami tego obłędu dzięki zastosowanej przez poetkę techniki obrazowania i mówienia charakterystycznej dla liryki konfesyjnej. Plath analizuje swoje wewnętrzne przeżycia, wprowadza czytelnika w swój osobisty świat, gdzie codzienne czynności i zwykłe życie przeplatają się z najbardziej skrywanymi obsesjami, motywami mrocznej przemocy i śmierci. To właśnie śmierć w wierszach Plath jest wszechobecna. Swoje ślady zostawia ona w każdej ważnej dla poetki dziedzinie życia: w miłości czy

w macierzyństwie. Śmierć zniekształca obraz świata, który staje się w ten sposób subiektywną wizją, niezwykle mroczną oraz  całkowicie  podporządkowaną przeżyciu  poetki.

Przez  utwory  poznajemy psychikę autorki, jej sposób odczuwania i wrażliwość. Poznajemy także fakty jej biografii, gdyż momentami w sposób bezpośredni mówi o sobie i swoim życiu. Tak jest w wierszu "Kobieta Łazarz":

Mam zaledwie trzydzieści lat

I tak jak kot, umieram do dziewięciu razy.

Ten, to jest Trzeci Raz (3).

W utworze "Tatuś" przytacza natomiast okoliczności śmierci swojego ojca i pierwszej własnej próby samobójczej:

Miałam dziesięć lat, kiedy spuścili cię w dół.

Miałam dwadzieścia, kiedy próbowałam umrzeć

I dostać się z powrotem, z powrotem do ciebie (4).

Utwór "Tulipany" również należy do wierszy, które czerpią z doświadczeń życiowych Plath,  jednak nie mówią o nich wprost. Utwór powstał w marcu 1961 roku, tuż po pobycie poetki w szpitalu i ciężkiej operacji wyrostka robaczkowego. Podmiot liryczny tego wiersza to rzeczywiście pacjentka szpitala, która utraciła zdrowie i przez to energię oraz chęć do życia. Wiersz "Wisielec" jest zobrazowaniem terapii elektrowstrząsowej, której została poddana Plath podczas leczenia w ośrodku psychiatrycznym. Natomiast Bezdzietna kobieta to zapis makabrycznego poronienia, którego również doświadczyła poetka. Pełna interpretacja tych wierszy możliwa jest wtedy, gdy poznamy fakty z życia autorki, a które przyczyniły się do ich powstania. Utwory te są świadectwem obecności postawy autobiograficznej Plath. Małgorzata Czermińska wskazuje na istnienie dwóch typów autobiograficznego „ja", z których to „ja"  introwertyczne doskonale oddaje sposób wypowiedzi Sylvii Plath. W tym przypadku świat zewnętrzny ukazany jest w perspektywie osobistego punktu widzenia, przez pryzmat własnego doznania. Świat jest tylko źródłem impulsów do przeżyć rozgrywających się wewnątrz tego Ja (5) - pisze Czermińska. Psychika Plath- ogarnięta obłędem, przeczuciem śmierci tak zniekształca przestrzeń, że nic nie wydaje się tam rozpoznane, bezpieczne. Zwykłe kwiaty, maki to dla Plath małe płomyki piekła, których nie można dotknąć, ponieważ parzą i ranią. Wypływająca z rany krew to natomiast pochód dwóch wrogich sobie obozów wojennych lub czerwony dywan, po którym poetka dumnie przechadza się z butelką szampana w ręku. Wizje  te  są zobrazowaniem  wewnętrznych przeżyć  poetki,  które symbolizowane są przez elementy  świata zewnętrznego, obiektywnego, dostępnego każdemu człowiekowi. Plath nadaje codziennym czynnościom i przedmiotom nowego znaczenia, aby wyrazić w ten sposób to, co czuje, co ją przeraża i dręczy. Stany wewnętrzne, abstrakty trudno nazwać i opisać, dlatego używa do tego języka symbolicznego, którego istotę tak oto zdefiniował Fromm:

Język symboliczny jest językiem, w którym wyrażamy wewnętrzne doświadczenie, jakby było ono doświadczeniem zmysłowym, jakby było czymś, co czynimy, czy też czymś, czym oddziałuje na nas świat rzeczy (7).

Znakomitym przykładem na tworzenie przez Plath własnego alfabetu symboli oznaczających stany psychiczne może być wiersz "Martwo narodzone", który jest opisem stanu ogarniającego artystę, gdy cierpi na brak weny twórczej, brak natchnienia. Poematy, o których mowa w wierszu, symbolizowane są przez dzieci, które pomimo iż

Rozwinęły palce u rąk i nóg dosyć dobrze.

Mają prawidłową formę, miarę i każdy fragment.

Wciąż uśmiechają się (...) (8).

są martwe, nie zacznie bić serce. Wiersz ten jest wyrazem niemocy twórczej, na którą często cierpiała Plath. Uczucie to rozbijało ją, było przyczyną ciągłych udręk psychicznych: ich matka niemal umiera z rozpaczy- pisze w wierszu.

Anita Skwara podkreśla skłonność Plath do przekształcania, pod wpływem depresji i załamań, obiektywnej rzeczywistości w groźną pułapkę oraz do użyczania przedmiotom i krajobrazom własnego przerażenia9. Przykładem  są Monachijskie manekiny, które znajdują się na wystawach sklepowych i są uosobieniem perfekcjonizmu, sterylności, wyzbycia się wszelkich uczuć. Postawa taka budzi niechęć u Sylvii Plath: Doskonałość jest straszna ‒ pisze ‒ nie ma potomstwa, a jednak

Drzewo życia i drzewo życia

Uwalniają swój księżyc daremnie.

Potop krwi jest potopem miłości,

Prawdziwym poświęceniem (10).

Wiersz ten jest wyrazem lęku Plath przed sztucznością. Jest niezgodą na przedmiotowe  traktowanie  kobiet przez mężczyzn.  Poetka porusza problem kobiecej kreatywności i samo-determinacji ‒ manekin nie może mieć dzieci, lecz ciągle posiada dolegliwości menstruacyjne, które być może są tutaj metaforą niewykorzystanego kobiecego potencjału. W tym utworze panuje zima ‒ Śnieg jest bezgłośny. Należy zauważyć, że krajobraz w poezji Plath zawsze nosi na sobie piętno obsesji i strachu autorki. Mrok, zimno, ciemność i pustka są wszechobecne. Wiersz Przeprawa przez wodę jest cały opisem przestrzeni widzianej z perspektywy zniekształcającej otoczenie psychiki Plath:

Czarne jezioro, czarna łódź, dwóch czarnych papierowych ludzi.

Dokąd odchodzą czarne drzewa, co piją tutaj? (11)

Wszystko przeszyte jest subiektywizmem podmiotu mówiącego. Jego obsesje i lęki w tym przypadku łatwo można utożsamić z obsesjami poetki. Ingarden stwierdził, że: (...) podmiot stanowi potencjalne źródło zniekształceń w procesie „wiernej rekonstrukcji" przedmiotu i jego właściwości i że przeto emocje, nawyki, uprzedzenia czy też upodobania tegoż podmiotu (...) paczą wyniki poznawcze12.

Z jednej strony Plath przekształca świat zewnętrzny w swoiste wizje senne, które w większości są koszmarami, z  drugiej strony  wyobraźnia  autorki  materializuje   i uplastycznia nawet tak eteryczne zjawiska jak przywidzenia i mary senne13. Poetka opisuje stany będące na granicy jawy i snu. Przykładem jest wiersz Źdźbło w oku, w którym opisane jest miejsce i czas poza umysłem. Kiedy cały świat odpływa, traci swoje kontury i wtedy można zobaczyć:

Mgliste kształty w gorącym deszczu;

Konie falujące na zmiennej zieleni (...)

Zwierzęta oazy i lepszych czasów. (14)

Natomiast sen jest stanem, gdy autorka jest obojętna na świat, w śnie może zdarzyć się wszystko:

Wyobrażam sobie, że wobec tłumów jestem

Matką białej Nike i licznych Apollów o ślepych oczach. (15)

Wiersze Plath ukazują jej prawdziwe uczucia i doznania ‒ ich projekcją są bardzo subiektywne obrazy, nienaturalne sytuacje zaistniałe w najgłębszych pokładach podświadomości. Poetka jakby obserwowała i analizowała swoje własne „Ja". Jest to przykład postawy egotycznej, wręcz narcystycznej. Małgorzata Czermińska pisze, że takie introwertywne pisanie może być rodzajem autoterapii, ale także i autokreacji. Według niej studiowanie własnego „ja" (czyli właśnie to, co robi Plath w swojej poezji) przeradza się w świadome pozowanie: Zapis autoanalizy nieuchronnie rozszczepia JA na to, które jest analizowane i to, które analizuje (16). I tu przebiega to napięcie między prawdą doświadczenia a autokreacją w poezji Sylvii Plath, o którym pisał Kamionowski. Podmiot liryczny wychodzi z autobiografizmu, przekracza własne ograniczenia, manipuluje wizerunkiem ukazuje problemy uniwersalne, dotyczące szerszej rzeszy ludzi.

Autokreacja

Edward Kasperski, w swoim artykule, ukazuje sposób definiowania i ujmowania podmiotu w ciągu dziejów, przedstawia jak różne dziedziny, nurty humanistyki go charakteryzowały i traktowały. Podkreśla jego historyczną zmienność i różnorodność. Zauważa: Podmiot jest zatem pewną konkretną empirią i potencją, które określają jego bycie, stawanie się, zdolność do trwania, a także do przemiany, do manifestowania się w sposób pozytywny, ale i do autodestrukcji (17).

Ważne jest stwierdzenie, że podmiot to nie tylko sprawca czy medium przekształceń, ale również ich obiekt. O tym, jak Sylvia Plath zniekształca świat i przestrzeń w swoich wierszach była mowa już wcześniej. Należałoby teraz zastanowić się, jak sama siebie kreuje, jak manipuluje swoim wizerunkiem, jakich środków i technik obrazowania używa do tego. Kobieta Łazarz to wiersz, który nawiązuje w bezpośredni sposób do życia poetki. Podmiotem mówiącym jest niedoszła samobójczyni owładnięta obsesją śmierci. Zauważalne jest jej podobieństwo do samej Plath. Jednak jak zauważa M. D. Uroff, poetka dystansuje się do tej stworzonej przez siebie postaci poprzez ukazanie jej w sposób karykaturalny czy nawet parodystyczny (18.) Kobieta Łazarz mówi o sobie i tym, co ją dotyczy stosując hiperbole i przerysowanie:

Jeszcze trochę, a mięso,

Pokarm jamy grobowej

Znowu obłoży mnie, jak swoją

Kobietę uśmiechającą się.

Nazywa siebie Bobaskiem ze szczerego złota, uwzniośla swój czyn, jakim była próba samobójcza. Nie jest jednak pozbawiona autoironii:

Musieli przywoływać mnie i przywoływać,

I zbierać ze mnie robaki jak przyklejone perły.

Obrazy jej własnego ciała są naturalistyczne, antyerotyczne, w końcu ciało to już zaczęło się rozpadać i rozkładać. Podmiot mówiący zadziornym tonem zwraca się do czytelnika, a stan, w jakim się znajduje, traktuje jak towar, coś do obejrzenia i podziwiania. Sylvia Plath stworzyła w tym wierszu chorą  ekshibicjonistkę,  performatorkę, której  przyjemność sprawia świadomość, że jest oglądana i podziwiana przez innych. Odnosi się wrażenie, że tłum występujący w wierszu, a zgromadzony wokół podmiotu oraz czytelnicy są uczestnikami spektakularnego przedstawienia.

Inny wiersz ‒ "Tatuś" ‒ jest na pewno rozrachunkiem z prawdziwym zdarzeniem z życia Plath ‒ ze śmiercią jej ojca oraz z cierpieniem i spustoszeniem, jakie ten fakt wywołał w jej życiu. Poetka sprawnie manipuluje w nim swoim wizerunkiem i przestrzenią wokół siebie. Wiersz rozpoczyna się wizją podmiotu siedzącego w wielkim czarnym bucie ojca, natomiast

w dalszej części przyznaje, że doskwiera jej ciężar tego buta, który czuje na sobie. Raz widzi siebie jako ofiarę z  przegryzionym na pół serduszkiem, z wampirem u boku, który przez prawie rok pił jej krew,  za chwilę znajduje w sobie siły, aby pokonać presję nieżyjącego ojca i jego alter ego w postaci męża Plath ‒ Teda Hughesa. Podkreśla swój triumf: Za jednym razem obu was ubiłam. Uroff stwierdza, że umysł, który porusza się w tak dynamiczny sposób, nie jest logiczny, ale biegły w żonglowaniu wyobrażeniami i stwarzaniu ich (19). Podmiot liryczny Tatusia stwierdza: Myślę, że mogłabym być Żydówką. Wspomnienie nieżyjącego ojca natomiast jest

Niby parowóz, niby parowóz

Sapiąc wiozący mnie jak Żyda,

Żyda do Dachau, do Auschwitz (...)

Poetka wprowadziła tutaj tło współczesnego życia i ogólnoludzkiej tragedii, aby nadać własnemu  przeżyciu   uniwersalny   charakter.   Jerzy  Kamionowski   zauważa,   że   Plath przekształca doświadczenia osobiste w materiał poetycki, który służy wyrażaniu prawd ogólnych, dotyczących spraw współczesnego świata (20.) Problem faszyzmu, prześladowania Żydów to nie jedyne uniwersalne kwestie przez nią poruszane. Odnajdziemy w jej utworach również wiele odniesień i krytyki patriarchalnego modelu kultury. W Tatusiu ukazana jest sytuacja kobiet, które pełnią tylko podrzędną rolę oraz odczuwają presję, siłę

i przemoc mężczyzn skierowaną przeciwko nim. Plath pisze:

Stworzyłam sobie model ciebie,

Faceta w czerni Meinkampfu.

Z miłością do obcęgów i łamania kości.

I rzekłam: chcę, o chcę.

Opresyjny i dominujący świat mężczyzn ukazany jest także w wierszu Kandydat, gdzie podmiot mówiący zwraca się do swojego przyszłego męża. Plath w sposób ironiczny ukazuje instytucję małżeństwa we współczesnym świecie. W relacjach między kobietą i mężczyzną przewagę ma mężczyzna, kobieta jest wyalienowana, nie istnieje bez męża. Jedyną rzeczą, która daje formę kobiecie, jest właśnie małżeństwo, nie egzystuje ona przed i z powrotem rozkłada się w nicość po tym, jak małżeństwo się zakończy. Jest czystą kartką czy też żyjącą lalką, która umie szyć, gotować, rozmawiać (21.) Podmiot mówiący dodatkowo deprecjonuje swoją wartość poprzez używanie w odniesieniu do siebie zaimka „To". Obnażając te relacje Plath ukazuje nie tylko siebie i swoja sytuację jako kobiety, ale wszystkich przedstawicielek tej płci. W taki sposób Sylvia Plath przekracza granice siebie w poezji, która jak okazuje się, wyrasta nie tylko z biografii poetki, ale i z autokreacji podmiotu wypowiadającego się

w niej. Philip Larkin wydaje się  zwolennikiem tezy, która głosi, iż utwory te są wynikiem manipulowania i świadomego kreowania podmiotu mówiącego. Według badacza poezja Plath jest w dziwny sposób beztrosko bezosobowa do tego stopnia, że nie widzi on nawet uzasadnienia przynależności poetki do liryki konfesyjnej. Sugeruje, że czytelnik mógłby po przeczytaniu wierszy zastanowić się, czy autorka czasem świadomie nie uatrakcyjnia tych codziennych, zwykłych wydarzeń (22).

Poezja Sylvi Plath jest bardzo autobiograficzna, jednak poetce udaje się ominąć pułapkę tego typu twórczości: nie popada nigdy w skrajny subiektywizm, ani nie tworzy solipsystycznej wizji. Nawet, gdy wierszem jest Monolog Soliptyka, nie powstaje on, aby przekazać własne odczucia autorki, tylko po to aby ukazać sposób, w jaki rozumuje i widzi świat soliptyk ‒ osoba uważająca, że jest jedyna na świecie, negująca istnienie innych umysłów. Plath sprawnie balansuje na krawędzi dzielącej autobiografizm od autokreacji. Z jednej strony wiersze służą jej do wyrzucenia z siebie i przez to przeanalizowania swoich najgłębszych uczuć. Wtedy nadaje przestrzeni ją otaczającej zniekształcony i zindywidualizowany obraz. Z drugiej jednak strony, poprzez elementy i symbole występujące nie tylko we współczesnym świecie, ale i w tradycji, historii, całej kulturze człowieka jej wiersze nabierają uniwersalnego charakteru.

Sylvia Plath powiedziała kiedyś, że podmiotem lirycznym wiersza "Kobieta Łazarz" jest Feniks, duch wolności, kobieta, która ma dar odradzania się, ale dodatkowo Jest ona też dobrą prostą, pomysłową kobietą (24). Zastanawiające jest, czy wiersze Plath wynikły z potrzeby zapisu autentycznego przeżycia, czy też są wykorzystaniem przez tą pomysłową kobietę jaką niewątpliwie była Plath swojego własnego cierpienia tylko po to, aby odnieść sukces i zaistnieć w dziejach poezji.

Literatura:

1. A. Kopcewicz,  M. Sienicka: Historia literetury Stanów Zjednoczonych w zarysie. Wiek XX, Warszawa 1982, s. 116.

2. J. Kamionowski: Niepokojące Muzy Sylvii Plath, w: W pałacu możliwości: o amerykańskiej poezji kobiecej, pod red. L. Aleksandrowicz- Pędlich, Białystok 2003, s. 47.

3.J.  Malcolm: Milcząca kobieta. Sylvia Plath i Ted Hughes, Poznań 1994, s. 63.

4. S. Plath: Kobieta Łazarz, przeł. J. Rostworowski, w: Poezje wybrane, Kraków 2004. Wszystkie cytaty wierszy Plath będą pochodzić z tego wydania.

5. S. Plath: Tatuś, przeł. J. Rostworowski

6. M. Czermińska: Postawa autobiograficzna, w:  Tejże: Autobiografia i powieść czyli Pisarz i jego postacie, Gdańsk 1987.

7.  E. Fromm: Zapomniany język, przeł. J. Marzecki, Warszawa 1972.

8. S. Plath: Martwo narodzone, przeł. T. Truszkowska

9. A. Skwara: Cień szklanego klosz, czyli kilka uwag o przestrzeni w poezji Sylvii Plath, „Poezja” 7-8/1985, s. 66.

10.  S. Plath: Monachijskie manekiny, przeł. T. Truszkowska

11. S. Plath: Przeprawa przez wodę, przeł. T. Truszkowska

12 .Cyt. za E. Kasperski: Sprawa podmiotu. Szkic z antropologii literatury, „Przegląd Humanistyczny” nr 5/1993, s. 3.

13. A. Kopcewicz, M. Sienicka op. cit., s. 150.

14.  S. Plath: Źdźbło w oku, przeł. T. Truszkowska

15.  S. Plath: Godziny nad ranem, przeł. T. Truszkowska

16.  M. Czermińska: Autobiograficzny trójkat. Świadectwo, wyznanie i wyzwanie, Kraków 2000, s. 22.

17. E. Kasperski, op. cit., s. 23.

18. M. D. Uroff: Sylvia Plath and Confessional Poetry: A Reconsideration, esej zamieszczony na stronie internetowej http://www.sylviaplath.de/uroff.html.

19. Tamże.

20.  J. Kamionowski, op. cit., s. 47.

21.  P. J. Annas: The Self in the World: The Social Context of Sylvia Plath’s Late Poems, esej zamieszczony na stronie internetowej http://www.sylviaplath.de/annas.html.

22.  P. Larkin: Poetka grozy, przeł. J. Jarniewicz, „Literatura na Świecie” nr 7/1993, s. 229.

23.  A. Kopcewicz, M. Sienicka, op. cit., s.230.

24. Cyt za P. Larkin, op. cit., s. 230.